واکاوی فرصت های موجود در بستر زیارت امام رضا(ع) در گفت و گو با آیت الله هادوی تهرانی به نقل از پایگاه خبری – تحلیلی قدس آنلاین به این شرح است:
آیت الله هادوى تهرانی به مدد تسلطش به انگليسى و عربى آشنایی‌اش با زبان‌های فرانسه و آلمانى جزو اولين پاسخگوى‌های مسائل اسلامى بر روى اينترنت بود. این ارتباط و پاسخگویی باعث حضور ایشان در مراكز دينى و علمى كشورهاى مختلف اروپايى، آسيايى و آفريقايى و تأسيس مراكز فرهنگى اسلامى از جمله انجمن اهل بيتعليهم السلام سوئيس، انجمن محمديه در تايلند، مركز اسلامى هلند و شوراى جهانى رهبران دينى شده است. عضویت این استاد حوزه و دانشگاه در شوراى عالى مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام و کمیته جهانی گفتگوی اسلام
فرصت‌های موجود در زیارت نقطه‌ی خوبیست برای شروع. زیارت چه امکانی به شخص زائر می‌دهد؟
زیارت حضرات معصومین‌علیهم‌السلام از جمله امام رضاعلیهالصلاة و‌السلام ، یک سیر آفاقی دارد و یک سیر انفسی. شخص زائر از مکانی که هست، چه دور و چه نزدیک، حرکت می‌کند و می‌آید به مکان مدفن آن بزرگوار. این یک سیر آفاقی است. چه بسا آمدنش به مدفن و قرار گرفتنش در آن موقعیت جغرافیایی و آن فضای خاص فرصت‌هایی را برای او ایجاد می‌کند. از آن طرف مقوله‌ی زیارت که ارتباط نزدیک‌تری با معصوم علیه‌الصلاة و‌السلام است یک سیر انفسی وجود دارد؛ برای زیارت شخص باید در درون خودش یک تحولی را ایجاد کند و یک آثاری در درون خودش ببیند.
حرکت به سمت اماکن متبرکه و مسافرت چطور می‌تواند برای یک زائر فرصت باشد؟
وقتی ما از منطقه‌ای وارد مشهد می‌شویم، اگر فضای عمومی شهر به صورت کلی و فضای حرم خصوصاً، به گونه‌ای باشد که در من زائر تأثیر مثبتِ روحی و اجتماعی و فرهنگی بگذارد، من در واقع یک دستاوردی پیدا کردم قبل از اینکه به مقوله‌ی سیر انفسی و معنوی زیارت برسم.
بنابراین برای همه، مشهد به صورت عام و حرم به صورت خاص یک فرصت است که زیارت امام رضا علیه‌الصلاة و‌السلام برای ما ایجاد می‌کند.
بحث اول فرهنگ عمومی است. اگر ما بتوانیم برای مردمی که در مشهد هستند این مفهوم را نهادینه کنیم که شما به منزله‌ی خدام امام رضاعلیهالصلاة و‌السلام هستید، بنابراین به گونه ای رفتار کنید با زائر که در شأن رفتار خادم با زائر امام رضا علیه‌الصلاة و‌السلام باشد. این فرصت دوطرفه است که باید درک شود. یک طرف فرصت برای زائر و یک طرف فرصت برای میزبان.
بعد از فضای عمومی شهر، بحث حرم خاص‌تر می‌شود و اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. زائر از مسئولین حرم و آن کسانی که لباس خاص خدمت امام رضاعلیهالصلاة و‌السلام به تن دارند، توقع بیشتری دارد.
با این فرصت‌ها می‌شود از لحاظ امکانات رفاهی، اخلاق اجتماعی و فرهنگ عمومی یک فضایی را ایجاد کنیم که هر کسی، چه از داخل و چه خارج از ایران، وارد آن بشود تأثیر مثبتی ببیند. با برنامه‌ریزی این تأثیر برای کسانی که از خارج می‌آیند، می‌تواند گسترده‌تر هم باشد.
چطور می‌شود این تأثیر بیشتر باشد؟ زائران خارجی که هم زمان کم‌تری در مشهد هستند و هم تفاوت زبانی وجود دارد.
فضای رسانه‌ای موجود علیه ما در خارج، تصویر غلطی از ایران ایجاد کرده است. آن کسی‌که به قصد زیارت امام رضا علیه‌الصلاة و‌السلام ، به خصوص برای اولین بار، به مشهد می‌آید این‌طور نیست که از آن فضای رسانه‌ای غرب علیه ما مصون باشد. با اینکه نوعاً از شیعیان هم هستند. وقتی برخوردی که در سطح عمومی شهر مشهد با این زائر می‌شود یک برخورد مناسبی باشد قطعاً تاثیرگذار است.
زوجی را می‌شناسم که مرد ایتالیایی است و همسرش مالزیایی. زن شیعه می‌شود و در نتیجه مرد هم هم شیعه می‌شود. این زوج به ایران آمده بودند و اول به مشهد رفتند. بعد هم به قم آمدند. این دوست ایتالیایی می‌گفت که ما به چندین کشور اسلامی سفر کردیم. در این کشورها وقتی می‌دیدند ما غریبه‌ایم در بعضی از موارد به نحوی سر ما کلاه می‌گذاشتند. بعضی از راننده‌ها که می‌دیدند ما راه‌ها و میزان کرایه‌ها را نمی‌دانیم از ما پول اضافه گرفتند. می‌گفت ما از کشورهای اسلامی توقع نداشتیم. این را کسی می‌گوید که در کشوری غربی زندگی می‌کند. او می‌گفت اگر امثال این کار را مثلاً در مصر توقع داشتیم، در ایران دیگر چنین توقعی نداشتیم.
یک مکان و نقطه‌ی خاص فیزیکی چگونه در سیر درونی و انفسی زائر تأثیرگذار می‌شود ؟
دایره‌ی تأثیر روح ائمه‌علیهم‌السلام محدود به یک نقطه‌ی خاص مکانی نیست ولی واقعیت این است که یا ما ظرفیت‌های‌مان در این موقعیت‌ها بیشتر می‌شود و یا در آن مکان یک ارتباط خاصی وجود دارد که در مشاهد مشرفه چیزهایی می‌شود به دست آورد که در جاهای دیگر نمی‌شود.
خود اینکه نقطه‌ای که انسان در آن قرار می‌گیرد چقدر در آن معصیت شده یا عبادت در این سیر تأثیر دارد. نقطه ای مثل حرم امام رضا علیه‌السلام که صد‌ها سال است که در آن عبادت صورت می‌گیرد، میلیون‌ها نفر در طول تاریخ، انسان‌های برجسته، زاهد، عابد و مخلص آمده‌اند آنجا عبادت کردند، گریه کردند، از خدا خواستند و به حضرت توسل کردند، وقتی من در آن فضا قرار می‌گیرم تأثیراتی می‌تواند داشته باشد که من اگر بروم در یک فضایی پر از معصیت اصلاً آن آثار نیست. این نقطه، نقطه‌ی عبادت است و این خیلی مهم است.
نکته‌ی دیگر وجود مبارک کالبد امام رضا علیه‌الصلاة و‌السلام است که در آنجا مدفون است. درست است که کالبد است و نه روح ولی کالبد و جسد و بدنی که آن روح مطهر آن را اداره می‌کرد. این جسد فرق می‌کند. این پیکر تحت تاثیر آن روح برکتی دارد.
در دوره‌ی پیغمبر(ص)، پیغمبر وضو می‌گرفت و مردم به آب وضوی پیغمبر تبرک می‌جستند. این آبی که به صورت حضرت خورده تبرک پیدا می‌کند همان‌طور خاکی که در آنجا یک معصوم دفن است برکت پیدا می‌کند. مرحوم آیت‌الله العظمی بهاءالدینی می‌فرمود که: «بعید نیست ما بگوییم بین روح معصومین و آن نقطه‌ای که بدن آن دفن شده یک علقه خاصی است.»
در بعضی از روایات هم این مفهوم وجود دارد برای مثال در مورد حرم امام حسین علیه‌السلام که «تحت قبه تقبل الدعا». این ویژگی آن نقطه و آن مکان است. در همچین مکانی بستر تحولات معنوی آماده است.
از همه مهم‌تر آن چیزی است که ما در زیارت ورود به مشاهد داریم. در مورد امام رضا علیه‌السلام این جمله را می‌گوییم: « وَأَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَكَ وَخُلَفآءَكَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ أَحْيآءٌ، عِنْدَكَ يُرْزَقُونَ، يَرَوْنَ مَقامي، وَيَسْمَعُونَ كَلامي، وَيَرُدُّونَ سَلامي» ما به این اعتقاد داریم. «وَأَنَّكَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعي كَلامَهُمْ، وَفَتَحْتَ بابَ فَهْمي بِلَذيذِ مُناجاتِهِمْ» تو گوش من را بستی جواب سلام‌شان را نمی‌شنوم. اما یک چیز گذاشتی که اثرش را می‌بینم و آن اینکه من لذت مناجات و گفتگو را پیدا می‌کنم. این همان فرصت استثنائی مناجات با آن معصوم است که طبق این تعابیر ما پیدا می‌کنیم. این فرصت استثنایی روزنه‌ای است که اگر کسی از آن روزنه عبور کرد و توانست ارتباط معنوی و معنایی را با معصوم پیدا کند، تحولات گسترده روحی و دریافت‌های بزرگ معنوی برایش پیدا می‌شود که انشاءالله خدا به همه ما روزی بدهد.
چطور می‌شود فضای مناسب و مطلوبی را برای این سیر آماده کرد؟
زیارت یک سفر توریستی و سیاحتی نیست. یک سفر معنوی است ولو در حاشیه‌اش یک اقدام توریستی و سیاحتی هم انجام شود. بنابراین یکی از مهم‌ترین کارهایی که باید بکنیم ایجاد یک فضای مناسب برای زائر غیر ایرانی و البته ایرانی است. این فضای مناسب مجموعه عوامل فیزیکی و غیر فیزیکی است؛ اعم از امکانات ترابری مناسب، مثل فرودگاه مناسب، راه‌های مناسب و وسائل نقلیه‌ی عمومی مناسب. آرامش فضا و تسهیلات آن فضا به ایجاد فرصت‌های بهتر معنوی کمک می‌کند.
در اکثر موارد دانش دینی زائر کم است. برای مثال زیارت امام رضا علیه‌السلام را باید یک فرصت برای ارتقا‌ء دانش دینی زائر تلقی کنیم. زیارت یک فرصت برای افزایش دانش نسبت به اهل بیت علیهم‌السلام و نسبت به مفاهیم اصلی اسلام و نسبت به منابع اصلی اسلام یعنی قرآن است. اگر می شد ما یک زائر را قبل از این که برای زیارت بیاید، شناسایی می‌کردیم و برای او برنامه می‌گذاشتیم. به خصوص زائر خارجی. با این هدف که در دوره‌ی زیارت و بعد از اینکه بر می‌گردد و تا زیارت بعدی ما به نحوی این آموزش و ارتباط را ادامه می‌دادیم تاثیری فوق العاده داشت. البته این یک فرض ایده‌آل است. ولی از همان فرصت‌های دو طرفه است.
این فرض قابل اجرا هم هست؟ به نظر کار ساده‌ای نباشد.
در مثالی که گفتم و با توجه به امکاناتی که امروز وجود دارد، آستان قدس اطلاع رسانی می‌کند هر کسی که قصد دارد در سال 2016 میلادی به مشهد بیاید از هر جای دنیا، از طریق پیامک و سایت و یا شبکه‌های اجتماعی به ما خبر بدهد که من شش ماه دیگر به مشهد می‌آیم. یک عده خبر می‌دهند. آستان برای قبل از سفر آن‌ها بسته‌هایی را تعریف می‌کند؛ می‌گویید شما که بار اول است می‌خواهید به مشهد بیایید این معرفی مشهد و راهنمای کاربردی‌اش. به صورت پی دی اف و مجازی هم می‌شود برای او ارسال شود. زائر وقتی ببیند که شش ماه قبل از سفر میزبان برای من راهنمای مشهد می‌فرستد تأثیر بسیاری دارد. مدتی بعد یک جزوه‌ی کوچک در خصوص امام رضا علیه‌السلام، کراماتی که از ایشان دیده شده و ثبت شده است با اسنادش، مقداری راجع به مقام امامت و عصمت و علم امام که معرفتش ارتقا پیدا کند. در آخرین مرحله ارسال بسته‌ای با موضوع راهنمای عملی زیارت. شما می‌خواهید به زیارت بروید باید یک آمادگی‌هایی از قبل داشته باشید. از الان سعی کنید که نمازتان را به موقع بخوانید، در بعضی از امور مانند خوردن و خوابیدن بیشتر ملاحظه کنید و... بعد زائر می‌آید به مشهد. خوب نیست زائر در این شهر چیزهایی ببیند که کاملاً مخالف این توصیه‌ها‌ست. یعنی در مسأله‌ی فرهنگ عمومی مشهد(محل زیارت) هم باید به شدت دقت کرد. صدا و سیمای مشهد واقعاً مسئولیت سنگینی دارد. آستان قدس باید حمایت کند. شهردار مشهد، استاندار مشهد و همه و همه باید طوری باشند که مردم ارتقا فرهنگی پیدا کنند.
حالا وقتی زائر، و به خصوص زائر خارجی، وارد مشهد می‌شود در همان بدو ورودش تیمی از حرم باشد و یک خوش آمدی به این زائر بگوید و بر فرض تبرکی از حضرت‌علیه‌السلام مثل نمکی ، نباتی و یا یک تکه پارچه‌ای. این‌ها ارزش معنوی زیادی دارند. اگر ما بتوانیم این ارتباط را بعد از زیارت هم ادامه دهیم خودش تشویقی می‌شود برای زیارت‌های بعدی که آنجا باید یک برنامه سطح 2 برای او داشته باشیم.
همه‌ی این پیشنهاد‌ها کارهایی‌‌ست که دوستان فاضل ما در قم و مشهد، طلبه‌های خوب حوزه‌ی علمیه و جوان‌های که ذوق خوبی در کارهای تبلیغی دارند می‌توانند انجامش بدهند.
عده‌ای از این زائرین خارجی از اهل سنت هستند. چطور در زیارت می‌شود به مساله وحدت پرداخت؟
زائری که برای امام رضا‌علیه‌الصلاه‌و‌السلام است می آید، چه از داخل و چه از خارج، عمدتا زائر شیعه است. البته ما زائر سنی داریم. در همان مدلی که از ارتباط گیری با زائر تصور کردیم، گفتیم که زیارت یک دوره فشرده معارف اهل‌بیت علیهم‌السلاماست. در این دوره می‌توان تصویر زائر را نسبت به تشیع اصلاح کنیم.
می‌شود با مطالعه سنت امام رضا علیه‌السلام علی‌الخصوص در مدت زمان حضورشان در خراسان نگاه کنیم که امام علیه‌السلام چقدر نگاهش، نگاه وحدت گرایانه و ایجاد انسجام در امت اسلامی بود. این‌ها چیزهایی است که اگر منتقل شود، حتی اگر زائر افراطی باشد، تعدیل می‌شود، اگر فرد معتدلی باشد، بینش او گسترده می شود و می تواند از موضع اعتدال خودش دفاع کند.
یکی از کارهایی که می شود کرد در بین برنامه‌ای که عرض کردم، تهیه جزواتی است که با توجه به وضعیت روز، به نحوی به مباحث بپردازد که زائر غیر ایرانی در خارج از کشور با آن درگیر است. مثل موضوع خشونت.
می توان در جزوه ای بحث خشونت را از دیدگاه امام رضا علیه‌الصلاه‌و‌السلام بپردازیم. خود ایشان نمادی از عطوفت هستند و ما بعنوان امام رئوف این بزرگوار را می‌شناسیم و این لقب خاصی است که امام رضا علیه‌السلام دارند. این رئوف بودن امام رضا علیه‌السلام نکته‌ای است که باید روی آن بحث شود. بررسی نوع نگاه ایشان به سایر انسان ها، چه شیعیان و چه سایر مسلمانان و چه غیر مسلمانان و نوع تعامل‌شان. این موضوعات در زائر غیر ایرانی که در خارج از کشور ساکن است و با پرسش‌هایی در باب خشونت از دیدگاه اسلام مواجه است بسیار مفید خواهد بود. می‌توان نگاه امام رضا علیه‌السلام را به وسیله‌ی تطبیق آن با آیات قرآن و تفسیرهایی که خود امام رضا علیه‌السلام از آیات عنایت کرده همراه کرد.
استخراج این موضوعات و چگونگی پرداخت به آن‌ها یک کار دقیق و علمی را می‌طلبد. چه راهبردهایی در این زمینه قابل وجود دارد؟
به نظر من آستان قدس باید دائم فضای جهان اسلام را رصد کند و یا از طریق مجموعه‌هایی که به نحوی این کار را انجام می‌دهند اطلاع بگیرد. ما تجربه‌های قابل استفاده زیادی داریم. مجموعه ما سایتی دارد به نام اسلام کوئست؛ ویژه پاسخگویی به سوالات دینی. این پایگاه در موضوع پاسخگویی به سوالات دینی سایت اول کشور است. سایت اسلام کوئست روزانه پنجاه تا صد هزار مراجعه دارد. ما می‌دانیم که قشر متدین شیعه چه سوالاتی دارد. می دانیم داخل کشور چه سوالاتی مطرح است و خارج از کشور چه سوالاتی. حتی می‌توانیم به تفکیک کشورها به آستان قدس و مجموعه‌های مشابه این اطلاعات را بدهیم. مثلاً بگوییم اندونزی‌ها بیشتر سوالاتشان در این زمینه است. کشورهای عربی بیشتر این سوالات را دارند. کشورهای انگلیسی و آمریکایی سوالاتشان این موار است.
ما حتی جواب هم داریم و می‌توان از جواب‌های ما هم استفاده کرد. می شود برای آستان بر اساس جواب‌های موجود محصولی تهیه کنیم. یا اگر خود آستان می‌خواهد تولید داشته باشید تولید تصویری یا متنی و ... ما مشارکت می‌کنیم. می شود در برنامه برای عرب زبان‌ها در حرم، به سخنرانی که می خواهد منبر برود بگویید که ما از مراکز مختلف مثل اسلام کوئست موضوعاتی را گرفته‌ایم که برای مثال عرب‌ها سوالاتشان این است و شما در سخنرانی به دو یا سه محور از این سوالات اشاره کن و جواب بده.
می شود در همین مجموعه‌ی شورای عالی فرهنگی آستان قدس، یک کارگروهی برای این کار قرار بدهند. ما به عنوان سایت اسلام کوئست یک منبع هستیم. مراکز دیگر مثل بعثه مقام معظم رهبری هم اطلاعاتی دارند.
از طریق این اطلاعات می‌شود برنامه‌ریزی کرد که با بسته‌هایی که برای زائر می‌فرستیم، چه شیعه و چه سنتی بهتر است چه مطالبی را بیشتر تاکید کنیم که بتواند برای سوالاتی که در ذهن او است جوابی پیدا بکند و یا احیاناً سوالاتی که دیگران از او می‌پرسند را پاسخ دهد.
البته این محصولات باید به تناسب شرایط و فضای فرهنگی که وجود دارد به روز شود.
یک نکته هم عرض کنم که غیر از بحث‌های معارفی و بحث‌های دینی محض ما باید از این فرصت استفاده کنیم و بینش زائری که این جا می‌آید را البته با ظرافت اصلاح کنیم. اگر زائر ببیند که ما از این فرصت برای تبلیغات صریح جمهوری اسلامی و یا یک خط خاصی استفاده می‌کنیم، حساس می‌شود و پس می‌زند. اما اگر با ظرافت، در لابلای یک بحثی که ارائه می‌کنیم از رئوف بودن امام، بیاییم جریانات تکفیری و خشن را دفع کنیم، بعد نمونه بگوییم از کارهایی که در یمن و در سوریه می‌شود، بدون اینکه وارد مسئله‌ی یمن یا سوریه بشویم، خیلی موثر است. بعد در برنامه‌های خاص و علمی‌تر که نمونه‌اش را ما در دانشگاه علوم اسلامی رضوی داریم می‌توانیم صریح‌تر باشیم.
در فضای عمومی چه اقداماتی می توان انجام داد؟
ما الان برای قبل از آمدن زائر هیچ برنامه‌ای نداریم. برای بعد از برگشتش هم هیچ چیز نداریم. این دو فرصت کاملا خالی است. در دوره‌ی حضور برنامه‌هایی داریم که می‌شود تکمیلش کرد. در داخل حرم هم می‌توان برنامه‌های بیشتری را هماهنگ کرد. برای مثال برای عرب زبان‌ها نماز جماعت برقرار است اما اردو زبان‌ها که جمعیت قابل توجهی هم دارند و یا انگلیسی زبان‌ها در حرم برنامه‌های کمی دارند است. البته خیلی از اردو زبان‌ها انگلیسی هم بلد هستند. ما باید برای این‌ها بیشتر فکر کنیم. اشکال در فرهنگ عمومی محل زیارت هم یک بحث جداست.
هر کس در مشهد ساکن است باید بداند که خادم امام رضا علیه‌السلام است. همچنان که ما در اینجا خادم حضرت معصومهسلام‌الله‌علیها هستیم. راننده‌ی اهل مشهد باید احساس کند که راننده‌ی آستان است. اگر بتوانیم این احساس را عمومی بکنیم دیگر خیلی از مسائل حل می‌شود. در بعضی از موارد از منافع مادی ساکنین و مجاورین هم کمک می‌کند.
مظاهر فساد باید در شهر کم شود. حتی مسئولین کشوری مثل عربستان کاری کرده‌اند که مظاهر فساد در مکه و مدینه خیلی کم باشد. هر چند در سال‌های اخیر آنجا هم زیاد شده است، ولی لااقل بخشی از آن که توسط زائر دیده می‌شود خیلی کم است. البته من نمی‌گویم مدلی که آن‌ها پیاده کردند خوب است. اما حداقلش این است که زائری که وارد مشهد می‌شود آن چیزهایی که در حوزه‌ی اجتماعی، در حوزه‌ی فرهنگی، در حوزه‌ی مذهبی و احیاناً در حوزه‌ی اقتصادی می‌بینید قابل قبول باشد.
البته بارها گفته‌ام؛ در جلسه با مسئولین عتبات، کربلا، کاظمین و سامرا و نجف، به همه‌ی این‌ها گفته‌ام که بیایید از تجربه‌ی آستان قدس رضوی استفاده کنید. قطعاً آستان قدس در این سال‌ها خوب پیش رفته است اما هنوز تا نقطه مطلوب خیلی کار نیاز است[i].
دفتر آیت الله هادوی تهرانی