با گذشت ايام نيازهای علمی، عقيدتی و عملی طلاب که تابعی از اين امور در جهان پيرامون آنها بود، تغيير می کرد، در حالی که روش ها و محتوای آموزشی پا به پای اين تحولات گرفتار دگرگونی و اصلاح نمی گرديد. از اين رو، آهسته آهسته ترديدهايی در بين طلاب نسبت به آموزش های حوزوی پيدا می شد و همين امر تزلزلی را در ارکان بخش مورد ترديد ایجاد می کرد. اگر طبيعيات فلسفه محجور شد، يا طبّ و نجوم به انزوا گراييد، نتيجه ی همين امر بود. حتی بايد علّت دور شدن حوزه ها از فلسفه و کلام، تفسير و تاريخ و محصور شدن به فقه و اصول را در همين نکته جستجو کرد.
البته اين ترديدها گاهی طبيعی بود و از جريان عادی تحولات دنيايی نشأت می گرفت و گاهی به صورت تحميلی از کج انديشی و جهالت عدّه ای سرچشمه می گرفت. تصورات نادرست نسبت به فلسفه و عرفان اين دو دانش را منزوی ساخت و دور شدن از قرآن و نقش سازند ی آن در زندگی تفسير را به گوشه ای می راند. البته تفسير متعارف هم پاسخگوی نيازهای حيات نبود، همان گونه که فلسفه پرسش های نو به نو را گاه بی پاسخ می گذاشت و عرفان از صحنه ی حيات انسانی دور و دست نيافتنی را متناقض و منافی با آن می نمود.
با اين وصف، پويايی علمی حوزه های علميه در گرو شناخت دقيق دانش های اسلامی، ار يکسو، احاطه ی کامل بر نيازهای علمی، عقيدتی و عملی زمان، از سوی ديگر و اصلاح و تکميل روش ها و محتوای آموزشی، از جهت ديگر می باشد و هر گاه يکی از اين سه عامل کم رنگ شود، فروغ دانش دينی کاسته می شود و نشاط و پويايی حوزه های علوم دينی گرفتار ضعف و ناتوانی می گردد.
دريافتن اين امر و چاره انديشی برای آن وظيفه ی نخبگان علمی، آموزشی، تربيتی و مديرتی حوزه های علميه است. در طول تاريخ تلاش های فردی و به ندرت جمعی، اين پيشگامان عامل حرکت و پيشرفت حوزه ها بوده است و امروز هماهنگی و همدلی آنها می تواند گره گشای بسياری از معضلات باشد.
15/8/82
سحرگاه 11 رمضان 1424
قم مقدس