گروهى چون خويش را در برابر اين پرسش بدون پاسخ يافتند، بكلّى از اين ادّعا صرف نظر كردند و پذيرفتند كه سرّ خاتميت دين بى نيازى بشر از هدايت الهى در اثر تكامل عقلى و فكرى است!!! آنها گفتند: خاتميت به اين معناست كه مردم به بلوغى مى‏رسند كه از دين مستغنى مى‏شوند(1). و چون اين مطلب همان سخنى است كه در گذشته اقبال لاهورى و قبل از او ديگران گفته بودند؛ براى اينكه جلوه‏ى تازه‏اى پيدا كند، بحث را به اين صورت بيان مى كنند: بى‏نيازى بر دوگونه است: بى‏نيازى مذموم و ناپسند و بى‏نيازى پسنديده و محمود؛ بى‏نيازى مذموم و ناپسند آن است كه شخص در حالى كه واقعاً به چيزى نياز دارد، سراغش نرود و ادعاى بى‏نيازى كند. اين بى‏نيازى، بى‏نيازى مذموم و ناپسند است. اگر كسى بيمار است و نياز به پزشك و درمان دارد، امّا به دنبال درمان و پزشك نرود و بگويد من نيازى به پزشك و درمان ندارم، اين بى‏نيازى مذموم و ناپسند است. اما يك بى‏نيازى ديگر هم هست كه آن بى‏نيازى پسنديده و محمود است و آن اين است كه كسى مريض است نياز به طبيب دارد، مى‏رود سراغ طبيب و طبيب تلاش مى‏كند تا او را درمان كند. با چنين درمانى او بى‏نياز از طبيب مى‏شود. اينجا درواقع طبيب كارى مى‏كند كه نهايتش قطع رابطه‏ى او با مريض است. اگر طبيب بخواهد ارتباط خود را با مريض حفظ كند، مى‏بايست براى ادامه‏ى مرض او تلاش نمايد تا دائم اين بيمار با او در رفت و آمد باشد؛ اما طبيب دلسوز تلاش مى‏كند كه كار خود را به نحو احسن انجام دهد و نتيجه‏ى كار او قطع رابطه با مريض است. چون اگر طبيب كار خود را درست انجام دهد، مريض شفا پيدا مى‏كند و وقتى سالم شد، ديگر نيازى به طبيب نخواهد داشت. رابطه‏ى معلم و شاگردنيز از اين قبيل است؛ معلم وقتى بخواهد به وظيفه‏ى خود عمل كند، آن وظيفه اقتضا مى‏كند كه تلاش نمايد شاگرد خود را به سطحى از معرفت و علم برساند كه بى‏نياز از معلم بشود. بنابراين، يك معلم دلسوز هم كارى مى‏كند كه اين كار نهايتاً منتهى به از بين رفتن رابطه‏ى او با شاگرد مى‏شود؛ ديگر شاگرد او شاگرد نخواهد ماند؛ خود استادى خواهد شد در كنار اين معلم.

بعد گفته‏اند: انبيا چنين كردند. يعنى انبيا مثل يك طبيب دلسوز، مطالبى رابه بشريت آموختند و در اثر اين آموزش‏ها بشريت به يك سطح فرهنگى مى‏رسد كه ديگر نيازى به انبيا ندارد. همانطور كه مريض بعد از شفا ديگر نيازى به طبيب ندارد و شاگرد بعد از استادى نياز به معلم ندارد. در نظر اينان سرّ خاتميت همين است و اقبال هم كه گفت با آمدن حضرت، مردم از نبى بى‏نياز مى‏شوند، مقصودش همين بود؛ يعنى آموزش‏هاى آن نبى در بين مردم گسترش پيدا مى‏كند و ديگر مردم نيازى به آموزش ندارند، ديگر نيازى به نبى ديگرى ندارند(2).

ولى دليل نياز آدمى به دين وجود امورى است كه انسان با عقل، حس و تجربه خود نمى تواند به آنها دست پيدا كند. اين مطلب، يعنى محدوديت ابزار ادراكى ما، در مباحث فلسفى مورد تأييد عقل قرار گرفته و قرآن نيز به آن اشاره كرده است: علّمكم مالم تكونوا تعلمون(3) «به شما آنچه را نمى توانستيد بدانيد، ياد داد.» با اين وصف، هيچگاه بشر به نقطه اى نمى رسد كه از دين بى نياز شود.

از سوى ديگر، اگر چنين چيزى درست بود، مى بايست پس از گذشت يك يا چند سده از ظهور اسلام، بشر بى‏نيازى خود را از دين احراز مى كرد و با عقل خويش دنباله‏ى راه را مى پيمود. تاريخ معاصر بهترين گواه بر بطلان چنين امرى است. بشر نه تنها احساس بى نيازى از دين نكرده است، بلكه پس از عصيان در برابر دين، بعد از رنسانس، و چشيدن تلخى هاى فراوان در اين راه، امروزه هر لحظه به دين نزديك‏تر و خود را به آن نيازمندتر احساس مى كند.

گروهى ديگر در برابر اين پرسش، نظريه‏ى دين متكامل را پذيرفتند و ادّعا كردند كه دين خاتم پا به پاى تكامل بشر متكامل مى شود، و هر روز خود را با مقتضيات تازه هماهنگ مى سازد. اين انديشه، تحوّل را به پيكر دين راه داد و جاودانگى تعاليم دينى را انكار نمود.

برخى به اين نتيجه توجّه كردند، و با فرق نهادن ميان «دين» و «معرفت دينى» تلاش نمودند در عين حلّ مشكل از اين نتيجه ى فاسد اجتناب كنند. اينان گفتند: «اصلِ دين» ثابت است و «معرفت دينى» متغيّر و همپاى معارف بشرى در تكامل! اينان در عين حال توجه داشتند كه امر متغيّر و در معرض زوال نمى تواند «مقدّس» باشد. از اين رو، پذيرفتند كه «دين، ثابت و مقدس است و مَعرفت دينى متغيّر و نامقدّس» امّا آنچه به چنگ بشر مى آيد، «معرفت دينى» است و «دين» در خلوتخانه خويش همواره دست نيافتنى باقى مى ماند. اينچنين دينى از تعريف «دين مرسل» خارج است؛ زيرا چنان كه گفتيم: دين مرسل مجموعه‏ى مطالبى است كه براى هدايت بشر از سوى خداوند متعال به وسيله ى پيامبر بيان شده است. اگر آنچه را كه بيان شده و در متون دينى نيز آمده، «دين» بدانيم و با اين همه بر تغيير و تحوّل ضرورى و اجتناب ناپذير معرفت دينى اصرار ورزيم، در واقع «دين» را گرفتار تحول نموده ايم و همان راه حلّ پيشين را در جامه‏اى نو، به ارمغان آورده ايم. در نتيجه به اين معضل گرفتار مى آييم كه بگوييم: چنين دينى، مقدّس نمى تواند باشد.(4)

براى حلّ اين مشكل بايد در حال بشر بينديشيم تا در يابيم: آيا براستى آدمى در حال تغيير و تحوّل و تمامى شئون او دستخوش دگرگونى است؟ يا در وراى اين پوسته‏ى متحوّل، هسته‏اى ايستا و ثابت وجود دارد؟ همان ذاتى كه گذشته و حال و آينده‏ى او را به يكديگر مرتبط مى كند و از او يك هويت جارى در بستر تاريخ مى سازد و فرهنگ و تمدّن بشرى را معنا مى بخشد.(5)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1) ر.ك: عبدالكريم سروش، ريشه درآب است، نگاهى به كارنامه ى كامياب پيامبران، كيهان فرهنگى، شماره 29،ص14.
2) ر.ك: همان، صص 14 - 13.
3) بقره ، 239.
4) ر.ك: مهدى هادوى تهرانى، مبانى كلامى اجتهاد، صص 380 - 317.
5) برگرفته از کتاب ولایت و دیانت « جستارهایی در اندیشه سیاسی اسلام»، استاد مهدی هادوی تهرانی، صص 22- 26.