در نگاه معتدل ژان ژاك روسو جامعه ى مدنى از قراردادى اجتماعى نشأت مى گيرد كه در آن هر كسى آزادى طبيعى خود را در ازاى آزادى مدنى، از دست مى دهد. آزادى طبيعى همان آزادى مفروضى است كه انسان در صورت نبود جامعه و تنهايى مطلق، در تصرف و بهره بردارى از طبيعت و رسيدن به خواسته هايش مى داشت. آزادى مدنى آزادى مالكيت در حيطه ى آنچه بر آن تسلّط دارد و در محدوده ى جامعه است. آزادى طبيعى هيچ محدوديتى ندارد، ولى آزادى مدنى محدود به حدود اراده ى عمومى است.

اگر اين گونه تفسيرهاى خاص را ملاك تعريف جامعه ى مدنى بدانيم، نمى توان آن را با اسلام و مفاهيم سياسى آن هماهنگ شمرد. ولى از لابلاى تفسيرهاى گونه گونى كه براى جامعه ى مدنى عرضه شده است، مى توان مشخصاتى كلى براى چنين جامعه اى به دست آورد كه نه تنها با مفاهيم اسلامى ناسازگارى ندارد، بلكه انديشه ى سياسى اسلام بر اساس آن شكل گرفته است.

اين مشخصات كلى عبارتند از:
1. قانون مدارى: جامعه ى مدنى جامعه اى قانونمند است كه محور روابط اجتماعى در آن را قانون تشكيل مى دهد. اين خصوصيت در انديشه ى سياسى اسلام كه در پى تثبيت نظامى قانون مند مى‏باشد، به وضوح ديده مى شود.
2. صيانت از حقوق فردى: حقوق افراد در جامعه ى مدنى بايد مورد حفاظت قرار گيرد. انديشه ى سياسى اسلام نيز با پذيرش حقوق فردى، دولت را موظف به صيانت از آن مى داند.
3. مساوات افراد در برابر قانون: در جامعه ى مدنى همه ى مردم در برابر قانون از مساوات برخوردارند و اسلام نيز بر اين مساوات تأكيد دارد.
4. آزادى مدنى: آزادى مدنى همان آزادى در چارچوب قانون است و اين امر مورد پذيرش اسلام نيز مى‏باشد.
با اين وصف، هر چند هيچيك از تفاسير خاص جامعه ى مدنى با مفاهيم اسلامى سازگارى ندارد، اما خصوصيات كلى اين جامعه با اين انديشه تطابق كامل دارد.

از اين رو، مى توان مدينة النبى‏صلى الله عليه وآله را نمونه اى از عينيت جامعه ى مدنى در اسلام دانست و اسلام را پيشگام تأسيس چنين جامعه اى شمرد. مدنيّتى كه اسلام پايه‏ريزى كرد، هر چند در تحقّق عينى از مسير اصلى خود دور افتاد، ولى در مبانى نظرى از استحكام و اتقان بى نظيرى برخوردار بوده و هست.(4)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1) Civil Society.
2) محمد جمال باروت، المجتمع المدنى، ص15.
3) همان، صص18 - 14.
4) برگرفته از کتاب ولایت و دیانت «جستارهایی در اندیشه سیاسی اسلام»، استاد مهدی هادوی تهرانی، صص 134 – 136.